Ο Μάρτιος στη Λαογραφία

-Ο Μάρτιος ή Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης, τρίτος κατά σειρά μήνας του χρόνου του πολιτικού έτους κατά το Γρηγοριανό Ημερολόγιο και έχει 31 ημέρες .

-Πήρε το όνομά του από το Ρωμαίο θεό του πολέμου  Mars (Μαρτίους)  δηλ. τον Άρη. Όπως λέει η ρωμαϊκή ιστορία οι ιδρυτές της Ρώμης, Ρώμος και Ρωμύλος, ονόμασαν αυτόν τον πρώτο μήνα Μάρτιο, προς τιμή του πατέρα τους και γενάρχη των Ρωμαίων του θεού Άρη.

-Ο Μάρτης δεν ήταν μόνο Θεός του ↴↴↴ πολέμου, μα και των αέρηδων που φυσούσαν την Άνοιξη και βοηθούσαν τη βλάστηση της γης και των χωραφιών.

-Ο Μάρτης στην αρχαιότητα ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και n πρωτομαρτιά ήταν και πρωτοχρονιά.

-Οι Αρχαίοι 'Έλληνες τον λέγανε Ελαφιβολίονα, γιατί τότε γινόταν το κυνήγι των ελαφιών στην Ελλάδα. Οι κρητικοί τον λένε πεντάγνωμο για την αστάθεια και τις απότομες μεταβολές του.

-Κατά την υπό του Νουμά όμως διαρρύθμιση μετακινήθηκε σαν τρίτος μήνας και πρώτος ο προς τιμή του ειρηνικού θεού Ιανού. Για άλλους η μετατόπιση αυτή έγινε μετά το 153 π.Χ.

-Ο Μάρτης λέγεται Βλάσταρος και Ανοιξιάτης, γιατί είναι ο μήνας που φέρνει την άνοιξη. Στις 21 Μαρτίου έχουμε την εαρινή ισημερία, δηλαδή ίση διάρκεια της ημέρας και της νύχτας. 

-Βαφτίστηκε Κλαψομάρτης, Κλάψας, Πεντάγνωμος, Γδάρτης, Παλουκοκαύτης, Ανοιξιάτης και Φυτευτής.  Ονομάστηκε Κλαψομάρτης και Κλάψας, γιατί με τον συνήθως βροχερό του καιρό φαίνεται πως κλαίει.

-Τον λέγανε και Δίγαμο: "Ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες, τη μία πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτιδιάζει όλος ο κόσμος, γι' αυτό παλουκοκαύτης. Όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος".

Γι΄ αυτό και η παροιμία λέει: "Ο Μάρτης πότε κλαίει και πότε γελάει". Επειδή είναι άστατος λέγεται πεντάγνωμος "Ο Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει κι ώρα μαρτολουλουδίζει". 

-Ο μήνας των χελιδονιών και των πελαργών. Ο μήνας της βλάστησης και των πρώτων λουλουδιών, μα και ο μήνας των μεγάλων αντιθέσεων και των απότομων μεταβολών.

"Ο Μάρτης με τα λούλουδα και ο Απρίλης με τα στάχυα". 

Τότε βγαίνουν τα μαρτολούλουδα ή μαρτιλάκια, μαρτοπούλια

Έθιμα  και δοξασίες του μήνα Μάρτη

Το έθιμο της κλωστής του Μάρτη 

-Την παραμονή, συνήθως n γιαγιά του σπιτιού ετοιμάζει την κλωστή, κόκκινη και άσπρη. Τα παλιά χρόνια μάλιστα την στριφογύριζε και την περνούσε σε μια τρύπια δεκάρα, έκανε για όλους τους σπιτικούς, γυναίκες και μικρά παιδιά.

-H διαδικασία αυτή, το δέσιμο της κλωστής έχει βαθύτερο νόημα. Το άσπρο χρώμα συμβολίζει

την αγνότητα και το δεσμό της οικογένειας, n δε κόκκινη συμβολίζει την αγάπη. Οι δύο μαζί κλωστές αποτελούν δεσμό και την πίστη προς τη Θρησκεία. Οικογένεια και θρησκεία είναι δύο έννοιες στενά συνδεδεμένες.

-Το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του απ' τη ρωμαϊκή εποχή, μετά πέρασε στους βυζαντινούς, όπου οι βυζαντινές πατρίκιες κρεμούσαν στο λαιμό τους σκόρδο, κρεμμύδι και άλλα μικροπράγματα, καθώς και χρυσή αλυσίδα.

-Την κλωστή του Μάρτη την κρατούσαν εννιά μέρες. Την ενάτη την κρεμούσαν στα μπουμπουκιασμένα κλαδιά έξω απ' το σπίτι ή σε καμιά τριανταφυλλιά του κήπου.

-Πίστευαν ότι από εκεί θα την έπαιρνε ο πελαργός και τα χελιδόνια και θα την πήγαιναν στο Θεό και ο Θεός θα τους ανταπέδιδε αυτά που επιθυμούσαν.

- Έτσι τα μικρά παιδιά περίμεναν τα δώρα τους όλο το χρόνο. Άλλοι λένε ότι την κλωστή την κρατούσαν μέχρι τις 25 Μαρτίου τη μεγάλη γιορτή, που έχει για τη Ρωμιοσύνη διπλό χαρακτήρα, διπλή σημασία, τη θρησκευτική και την εθνική.

-Την ημέρα αυτή βγάζουν την κλωστή από τα χέρια τους «τους μάρτηδες» και τους κρεμούν

στα κλαριά για να τους πάρουν τα χελιδόνια. Ο λαός μας πιστεύει ακόμα απόλυτα πως με τον ερχομό της 25ης Μαρτίου μπαίνουμε πια επίσημα στην εποχή της Άνοιξης και έρχονται και τα πρώτα χελιδόνια.

-H κλωστή του Μάρτη είχε μεγάλη δύναμη και τους προφύλασσε απ' το μαύρισμα του ήλιου  που καίει αυτό το μήνα παράξενα.

-Κι αυτό είναι συνδεδεμένο με μια παλιά δοξασία των Βυζαντινών, ο οποίοι πίστευαν ότι n άσπρη κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως του ήλιου και η κόκκινη το μεσημεριάτικο ήλιο και οι δυο μαζί διώχνουν την καυτερή ηλιαχτίδα και έτσι προστατεύεται το πρόσωπο και ο λαιμός από το άρπαγμα του μαρτιάτικου ήλιου. Ακόμα n κλωστή του Μάρτη είχε τη δύναμη να τους προστατεύει και από διάφορες αρρώστιες, ειδικά από τους πυρετούς.

 -Γύρω από την όμορφη κλωστή αυτή του Μάρτη, υπάρχουν πολλοί ωραίοι θρύλοι. 

-Μια παράδοση λέει ότι τις κλωστές τις έφτιαχναν με τέχνη και τις κρεμούσαν σε κλώνους αμυγδαλιάς ή τριανταφυλλιάς, ενώ συγχρόνως τραγουδούσαν χαρμόσυνες στροφές.

-Άλλη παράδοση λέει ότι βγάζανε τον Μάρτη όταν αντίκριζαν το πρώτο χελιδόνι και τραγουδούσαν:

 Χελιδόνι μου γοργό, που ’ρθες απ' την έρημο, τι καλά μας έφερες ;

Την υγεία και τη χαρά και τα κόκκινα τ' αυγά. 

Το βαγένι των δώδεκα μηνών

-Στα πολύ παλιά χρόνια ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του έτους. Μια κατεργαριά όμως που έκαμε σε βάρος των αδερφών του, των άλλων μηνών, στάθηκε αιτία να του πάρει την πρωτοκαθεδρία ο Γενάρης. 

-Η σχετική παράδοση για το "βαγένι των δώδεκα μηνών" ή "το βουτσί" όπως λέγεται αλλού, έχει καταγραφεί από το Νικ. Πολίτη ως Κορινθιακή παράδοση και ο μύθος της έχει γίνει θέμα σατιρικής ποίησης.

 Μας λέει λοιπόν η παράδοση:

Μια φορά κι έναν καιρό αποφασίσανε οι δώδεκα μήνες να βάλουνε κρασί σ' ένα βαγένι για 

να πίνουνε όποτε τους έκανε όρεξη. Έτσι λοιπόν είπε ο Μάρτης.

"Εγώ θα ρίξω πρώτα στο βαγένι και ύστερα ρίχνετε και σεις". 

"Καλά, ρίξε συ, είπαν οι άλλοι". Και έτσι έγινε. Έριξε εκείνος στο βαγένι μούστο πρώτα και ύστερα οι άλλοι. Όταν λοιπόν έγινε το κρασί είπε πάλι ο Μάρτης. 

"Εγώ έριξα πρώτα, πρώτα θ' αρχίσω και να πίνω". 

"Βέβαια, είπαν οι άλλοι". 
Έτσι λοιπόν τρύπησε το βαγένι στο κάτω μέρος,  άρχισε και έπινε, ως που το ήπιε όλο και δεν άφησε στάλα. 
Κατόπιν ήρθε η σειρά του Απρίλη να πάει στο βαγένι να πιει κρασί. Πηγαίνει, το βρίσκει άδειο. Θυμώνει, το λέει στους άλλους. Τ' ακούνε εκείνοι θυμώνουν, σκέφτονται τι να κάνουν. Τέλος μένουν σύμφωνοι μεταξύ τους να τον τιμωρήσει ο Γενάρης για την κατεργαριά που τους έκανε. Τον πιάνει λοιπόν ο Γενάρης και του τραβάει ένα ξύλο που είπε αμάν. Του παίρνει και το υπούργημα άρχιζε δηλαδή πρώτα το νέο έτος από το Μάρτη και τώρα αρχίζει από το Γενάρη. Αυτό είναι το υπούργημα που του πήρε. Όταν λοιπόν θυμάται το παιχνίδι που τον έφτιαξε που ήπιε δηλαδή όλο το κρασί, γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν θυμάται πάλι το ξύλο που έφαγε κλαίει και βρέχει».

Ο Μάρτης και η Τουρκάλα 

Οι μήνες αποφάσισαν μια μέρα να βρουν ο καθένας και από μια γυναίκα για να μην είναι

έτσι έρημοι και σκοτεινοί, χωρίς καμιά παρηγοριά στο σπιτικό τους. Όλοι έβαλαν προξενητάδες και ο καθένας βρήκε την δικιά του. Ο Μάρτης όμως γελάστηκε και πήρε μια χανούμισσα. Είχε μάθει πως οι τουρκάλες είναι όμορφες και γι' αυτό παντρεύτηκε ανεξέταστα. Το τι έγινε, όμως το βράδυ δεν περιγράφεται. H τουρκάλα ήταν πάρα πολύ άσχημη και ο Μάρτης μόλις εκείνη έβγαλε το γιασεμάκι, σηκώθηκε και έφυγε.

Τ'ς  Μπάμπους οι μέρες

-Οι τελευταίες μέρες του Μάρτη λέγονται "τ'ς Μπάμπους οι μέρες" γιατί μια γριά τσομπάνισσα ξεγέννησε τις προβατίνες της μέχρι τις 30 του μήνα με καλοκαιρία και νομίζοντας ότι ξεγέλασε τον Μάρτη, που είχε τότε 30 μέρες, αφού δεν έπαθαν τίποτα τα αρνάκια της, τον κορόιδευε.

Όμως ο Μάρτης θύμωσε για την προσβολή της γριάς και έκλεψε μια μέρα απ’ τον Φλεβάρη (που έμεινε κουτσός) για να την εκδικηθεί.

Η 31η λοιπόν του Μάρτη ήταν σωστή θεομηνία. Χιονοθύελλες και παγωνιές σάρωσαν τη φτωχή γριά, την μπάμπω και δεν έμεινε ούτε πρόβατο ούτε προβατίνα.

Πέρα από τα ήθη και τα έθιμα ο λαός αφιέρωσε στον Μάρτη τραγούδια στους έρωτές του, στα κατορθώματά του, στη λεβεντιά του κ.λ.π.

     ΄Οξω, Κουτσοφλέβαρε

να 'ρθη ο Μάρτης
με χαρά και με πολλά λουλούδια. 

     Βγαίνει ο κακόχρονος
μπαίνει ο καλόχρονος
μέσα Μάρτης και χαρά
και καλή νοικοκυρά.

                 ----

·   Μάρτι, Μάρτι βροχερέ
και Φλεβάρι χιονερέ

    ήρθ' Απρίλης ο καλός.

    ΄Εβγα, καλή νοικοκυρά

    βάλε τα πατίκια σου

    κι εμπα'ς το κελάρι σου

    Δως μας κοσοχτώ αυγά

    τέσσερα το δάσκαλο

    και κοσιτέσσερα για μας.

          ----

    Πανάθεμά σε Παχνιστή Γενάρη και Φλεβάρη.

    και συ Μαρτούλη θλιβερέ που κάνεις το χειμώνα.

    Δεν σκέφτεσαι την κλεφτουριά και τα παλικαράκια

    τα γέλασες, τα πλάνεψες με τον λαμπρό τον ήλιο, 

    και βγήκαν πάνω στα βουνά στους πάγους και στα χιόνια. 
           ----

·   Το Μάρτη να μην χαίρεστε και βγάνετε τις κάπες

πότε γελάει και ξαστερών και πότε ανταριάζει.

     ----

     'Ηρθε, ήρθε χελιδόνα

ήρθε κι άλλη μελιδόνα
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε
          ---

     Μάρτη, Μάρτη μου καλέ

     και Φλεβάρη φοβερέ

     κι αν χιονίσεις κι αν κακίσης

     πάλιν άνοιξιν θα ανθίσης

     Θάλασσαν επέρασα

     και στεριάν δεν ξέχασα

     Κύματα κι αν έσχισα

     έσπειρα, κονόμησα

     Έφυγα κι αφήκα σύκα

     και σταυρόν και θημωνίτσα

     Κι ήρθα τώρα κι ηύρα φύτρα

     κι ηύρα χόρτα, σπαρτά βλίστρα,

     Βλίστρα, βλίστρα, φύτρα, φύτρα.

     συ καλή νοικοκυρά

     Έμπα στο κελάρι σου

     φερ' αυγά, περδικωτά

     και πουλιά σαρακοστά

     Δώσε και μίαν ορνιθίτσα

     φέρε και μία κουλυρίτσα...

     Μέσα δω που ΄ρθαμε τώρα,

     μέσα γεια, μέσα χαρά,

     Στον αφέντη στην κυρά

     στα παιδιά και στους γονείς

     Σ' όλους τους, τους συγγενείς.

     μέσα Μάρτης, έξω φύλλα

     Εξ' οχτροί, σας τρων οι σκύλοι.

     μέσα φίλοι, μέσα φτήνεια

     Και χαρές, χοροί, παιχνίδια

     και φέτος και του χρόνου

     και του χρόνου κι άλλα χίλια.

         ----

     Ο Μάρτης φερ τα χελιδόνια

κελαηδούν και λυν΄ τα χόνε
          ---

     Ο Μάρτης όταν μαρτεύκεται, 
καλοκαιρίαν μυρίζει

κι΄ όταν παραχολάσχεται

     τον Κούντουρου δαβαίνει.

   

Παροιμίες

«Από Μαρτιού πουκάμισο κι απ' Αύγουστο σεγκούνι»

«Ο Μάρτης έχει τ' όνομα κι ο Απρίλης τα λουλούδια»

«Ο Μάρτης με τα λούλουδα, ο Απρίλης με τα ρόδα».

«Του Μάρτη και του Τρυγητή ίσα τα ημερόνυχτια».

«τον Μάρτη ξύλα φύλαε μην κάψεις τα παλούκια». 

«τότε να δει τη Μεσαρκά σιτάρι να γιωρκίσει 

«Αν κάμει ο Μάρτης δυο νερά, ο Απρίλης ένα, 

χαρά σε κείνον τον γεωργόν π' όχει πολλά σπαρμένα». 

«Απ' έχει κόρην όμορφην του Μάρτη δεν τη δείχνει». 

«Το Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει»

«Ο ήλιος του Μαρτιού τρουπάει κέρατο βοδιού»

«Τον Μάρτη οι αυγές με κάψανε του Μάη τα μεσημέρια»

«Το Μάρτη στον ήλιο να μην κοιμηθείς»

«Ο καλός Μάρτης στα κάρβουνα κι' ο κακός στον ήλιο». 

«Αν κάμει ο Μάρτης δυο νερά κι ούλος ο Απρίλης ένα, αν δώσει και του Μάη και ψιλοψυχαλίσει, κι εσέναν το αμάξι σου αφέντη τόσα αξίζει».

«από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνας». 

«Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε»

«Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές»

«Σαν ρίξει ο Μάρτης μια βροχή κι Απρίλης άλλη μία, να δεις 

κουλούρες στρογγυλές και πίττες σαν αλώνι».

«Ο Μάρτης εδιαλάλησε μικρά μεγάλα απάνου».

«Ο Μάρτης το πρωί το ψόφησε, και το βράδυ το βρόμισε».

«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και 

πάλι το μετάνοιωσε πως δεν εξαναχιόνισε».

«Κοίτα να μη σε γελάσει ο Μάρτης και χάσεις την ημέρα».

Επιμέλεια: Στέργιος Γ. Παλπάνης