Ιστορικά στοιχεία για ναούς της Παλιουριάς Γρεβενών (του Νικ. Ι. Παπακωνσταντίνου)

Σκοπός της παρούσης δημοσιεύσεως είναι να γνωστοποιήσουμε κάποια ιστορικά στοιχεία και επιγραφές από τους ιερούς ναούς του χωριού μας, τα οποία ανευρέθησαν στα πλαίσια  ιστορικής έρευνας και μέχρι σήμερα μας ήταν άγνωστα. Tα περισσότερα αντλήθηκαν από την έρευνα του καθηγητή Δαλαμπύρα Π. Στεφάνου Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της επαρχίας Δεσκάτης,  Λάρισα 1968 και από τη σχετική έκθεση του επιθεωρητού της ↴↴↴ Δημοτικής εκπαιδεύσεως Γ. Σακελλάρη  «περι συνθέσεως του πληθυσμού κατά χωρίον»[1] το έτος 1941, τα οποία ήσαν άγνωστα προς ημάς.

 Ενοριακός ναός Αγίου Νικολάου

Λίγοι εκ των συγχωριανών γνωρίζουμε ότι ο σημερινός ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου χτίστηκε στα ερείπια παλαιότερου, ο οποίος πυρπολήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1944 από τους Γερμανούς ναζί στρατιώτες και δωσίλογους και   δεν γνωρίζουμε  τίποτε περισσότερο καθώς δεν υπάρχει κάποια φωτογραφία και καταγραφή κτητορικής επιγραφής ή οιονδήποτε άλλο ιστορικό στοιχείο. Μόνο ένα τμήμα τοιχογραφίας με τη μορφή του Αγίου Νικολάου, ένα λειτουργικό βιβλίο[2] και ένας σιδερένιος σταυρός που βρισκόταν στο εξωκκλήσι της Αγίας Κυριακής[3] έχουν διασωθεί.  

Από τους μεγαλύτερους  του χωριού έχουμε ακούσει ότι επρόκειτο περί περικαλλούς ναού, με πλούσιο αγιογραφικό διάκοσμο, οχυρωμένος με ψηλό μαντρότοιχο και πολεμίστρες και εντός της οχύρωσης την ύπαρξη σχολείου, επιβλητικού κωδωνοστασίου κ.α. 

Τα τελευταία χρόνια ήρθαν στο φως σημαντικά ιστορικά στοιχεία.  Το έτος 1761  εγκαινιάστηκε ο ναός υπό του επισκόπου Σταγών Παρθενίου (Μάρτιος 1751-†26.3.1784), στην οποία Επισκοπή υπάγονταν και το Ζημιάτσι μέχρι το έτος 1881. Στο υπ’ αριθ. 234 κατάστιχο της Μονής Βαρλαάμ, στις εισφορές ναών, μονών και κατοίκων της Επισκοπής  Σταγών, πληροφορούμαστε ότι το Ζιμιάτζι πλήρωσε στην Επισκοπή 5.160 γρόσια διά τα εγκαίνια της νέας εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, με έξοδα εδικά μας και της φαμελ(ίας)[4].

 Ο επιθεωρητής Γ. Σακελλάρης   αναφέρει επίσης για τον ναό τα εξής: Ἡ ἐκκλησὶα δὲν φέρει χρονολογία ἀνεγέρσεως, κατὰ πληροφορίας ὅμως γεροντοτέρων κατοίκων τοῦ χωρίου φαίνεται ἀρχαιοτάτη. Εἰς τοιχογραφίαν τῆς ἐκκλησίας εἶναι ἀναγεγραμμένη ἡ ἐξῆς χρονολογία «Ζωγράφος 1795», ἐπι δε τοῦ τέμπλου ὑπάρχει ἡ ἐξῆς φρᾶσις «Ἱστορήθη καὶ ἐκαλλωπίσθη ὁ παρὼν τέμπλος τοῦ ἐν ἀγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου τοῦ φεοφιλεστάτου[5] καὶ λογιωτάτου κ.κ. Παϊσίου έφημερεύοντος καὶ επι τροπεύοντος Ἀναστασίου ἱερέως ἐν ἔτει 1886»[6].

Το αναγραφόμενο έτος «1886» αναιρείται και πιο βάσιμο θεωρείται το έτος «1806», διότι το έτος 1886 ο οικισμός υπήγετο στη Μητρόπολη Δισκάτης και Μητροπολίτης ήταν ο Ιωαννίκιος Γιαζιζόγλου[7], ο οποίος και θα έπρεπε να μνημονευόταν. Ενώ το έτος 1806  ο οικισμός ανήκε στην Επισκοπή Σταγών και επιχώριος επίσκοπος ήταν ο Παΐσιος  Β΄( 1784-1808). Επίσης εφημέριος του χωριού Ζημιάτσι, με το όνομα Αναστάσιος, μνημονεύεται ως αφιερωτής σε εικόνα της Θεοτόκου του τέμπλου της Ι.Μ. Βουνάσης κατά το έτος 1817[8]  και χρονολογικά είναι εγγύτερο στο 1806.

Προφανώς ο γράφων προέβη ακουσίως σε παραφθορά του ψηφίου μηδέν (0) και το αντέγραψε ως οκτώ (8), ομοίως και στο επίθετο αντί του «θεοφιλεστάτου», το αντέγραψε «φεοφιλεστάτου», καθώς παρέφθειρε το θήτα (θ)[9].  

Ο επίσκοπος Παΐσιος Β΄ γεννήθηκε περι το 1740 στο  χωριό Κλινοβό Καλαμπάκας και στις 11 Μαΐου 1784 εξελέγη επίσκοπος Σταγών[10]. Υπήρξε δραστήριος ιεράρχης, καθώς κατά τα έτη της ποιμαντορίας του ίδρυσε σχολεία,  αγιογραφήθηκαν αρκετοί ναοί και μονές της επαρχίας και φιλοτεχνήθηκαν-επισκευάστηκαν επίσης ουκ ολίγα εικονοστάσια (τέμπλα)[11]. Στις 17 Ιανουαρίου 1808 ο Παΐσιος Β΄ παραιτήθηκε από επίσκοπος Σταγών και ο νέος επίσκοπος Γαβριήλ εξελέγη τέσσερις μήνες αργότερα[12].  Βάσει αυτών τεκμαίρεται  ότι γι’ αυτό το λόγο στην επιγραφή του τέμπλου του Αγίου Νικολάου δεν αναγράφεται ξεκάθαρα ως επίσκοπος Σταγών, αλλά φεοφιλεστάτου[13] καὶ λογιωτάτου κ.κ. Παϊσίου.

Ο  Δαλαμπύρας, είδε στην Ι.Μ. Βουνάσης ένα θυμιατήριο, στη βάση του οποίου υπήρχε η επιγραφή «1875 ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ζ(Μ)ΙΑΤ(Σ)Η» και ένα δισκοπότηρο, στη βάση του οποίου αναγράφονταν «1875 ΓΙΑΝΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙ(Κ)ΟΛΑΟΥ Ζ-Ι-ΜΙΑΤΣΗ»[14]

Στο παλαιό κωδωνοστάσιο του ναού, που κατέρρευσε το έτος 1958 (ή 1959), υπήρχε η κτητορική επιγραφή «ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΕΚΤΙΣΘΗ ΕΤΟΣ 1876»[15] την οποία κατέγραψε ο αείμνηστος καθηγητής-θεολόγος, εκ Κατάκαλης Χρίστος Λιόλιος.

Η παρέλευση 114 ετών από τα εγκαίνια του ναού (1761) και την ανέγερση κωδωνοστασίου (1875) ίσως να οφείλεται κατά προσωπική άποψη του γράφοντος στην απαγόρευση κωδωνοκρουσιών που έθεσαν οι Τούρκοι. 

Η καμπάνα εισήχθη στην Ορθόδοξη Εκκλησία τον 9^ο αιώνα και αντικατέστησε τα σήμαντρα (ή τάλαντα). Με την άλωση της Πόλης (1453) ο Μωάμεθ ο Β΄ ο Πορθητής πέραν των προνομίων που παρεχώρησε στο μιλλέτ (έθνος) των Ελλήνων, απαγόρευσε και τις κωδωνοκρουσίες στους ναούς, με εξαίρεση το Άγιον Όρος, « τας εκκλησίας των να τας έχουν και να τας ψάλλουν, μόνον καμπάνας και σημαντήρια να μηδέν κτυπούν»[16] και αυτό «δια να μη ταράσσει ο ήχος τους τις ψυχές των νεκρών μουσουλμάνων»  επειδή « ο κώδων είναι μυστικόν όπλον του διαβόλου», έτσι οι κατακτητές κατέσχεσαν τις καμπάνες, τις έλιωσαν σε χυτήρια και τις μετέβαλαν σε κανόνια και βόλια. Έπειτα τις καμπάνες αντικατέστησαν  εκκλησιαστικοί υπηρέτες, οι λεγόμενοι κράχτες, οι οποίοι καλούσαν τους Χριστιανούς στις ακολουθίες, χτυπώντας  τις πόρτες τους, ενώ αργότερα επανέρχεται η χρήση του ξύλινου σήμαντρου. Αργότερα άρχισε να επιτρέπεται η χρήση της καμπάνας σε μερικές περιοχές, όπως αρκετά νησιά του Αιγαίου. Επίσης στα Ιωάννινα και στα Ζαγοροχώρια, έπαυσε όμως να ισχύει μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Διονυσίου Φιλοσόφου το έτος 1672.

Η απαγόρευση της κωδωνοκρουσίας στις υπόλοιπες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ίσχυσε απαρεγκλίτως μέχρι τη Συνθήκη των Παρισίων το έτος 1856.[17]  

Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στον τότε μητροπολιτικό ναό Αγ. Γεωργίου Γρεβενών, όπως αναγράφει ο τότε αρχιερατικός επίτροπος π. Γεώργιος Σερβερής ή Παπασερβερής[18] « δέν ἥχαμαν κώδωνα, μόνον σύμαντρον ξήλινον» και έπειτα από τρείς αναφορές προς τον Καϊμακάμη δεν εδόθη άδεια.  Τότε τοποθέτησαν μια καμπάνα 80 οκάδων σε μια κορομηλιά «Ξημερόνοντα τοῦ Νέου ἔτος 1882» και γι’αυτή την ενέργεια ο ιερέας με τους επιτρόπους ανακρίθηκαν, όμως απαλλάχτηκαν καθώς εδόθη άδεια από την Υψηλή Πύλη «όχι μόνον καμπάνα να βάλουν οἱ Χριστιανοί ἀλα τρεῖς».

Στο εν λόγω καμπαναριό του Αγ. Νικολάου, υπάρχουν μαρτυρίες ότι εκτός της μιας καμπάνας υπήρχε και ένα ξύλινο σήμαντρο, το οποίο θα χρησιμοποιούνταν προφανώς την περίοδο της απαγόρευσης των κωδωνοκρουσιών και δυστυχώς δεν διεσώθη. Η προέλευση (εργαστήριο κατασκευής, δωρητής κλπ) της καμπάνας μας είναι άγνωστη, όμως το έτος 1963 θραύτηκε  και η εκκλησιαστική επιτροπή από το μέταλλο της ίδιας κατασκεύασε τη σημερινή  σε χυτήριο της Θεσσαλονίκης με δαπάνη 2.300 δραχμών.

Επιπροσθέτως να αναφερθεί ότι το καμπαναριό τα χρόνια που λειτουργούσε δημοτικό σχολείο στον περίβολο του ναού (προ του 1936) λειτουργούσε και ως σωφρονιστήριο των μη επιμελών μαθητών ενώ τα κατά τα έτη 1941-1948 ως ειρκτή  στα γενόμενα λαϊκά δικαστήρια. 

 Εξωκκλήσι Αγίου Γεωργίου

Ο  Χρίστος Λιόλιος, ο οποίος από έτους 1934 διενεργούσε ιστορική έρευνα στην ευρύτερη περιοχή κατέγραψε την εξής επιγραφή η οποία μας πληροφορεί για την ιστόρηση-αγιογράφηση του ναού και η οποία μας ήταν γνωστή : 

«ΙCΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟC ΚΑΙ ΠΑΝCΕΠΤΟC

ΚΑΙ ΠΕΡΙΚΑΛΛΗC ΝΑΟC ΟΥΤΟCΤΟΥ

ΑΓΙΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ  ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟC

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΤΡΟΠΑΙΟΦΟΡΟΥ. ΔΙΑ

CΥΝΔΡΟΜΗC ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΩΝ ΕΥΛΑΒΕ

CΤΑΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΙΜΙΩΤΑΤΩΝ

ΑΡΧΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΙΠΟΥ ΛΑΟΥ ΤΗ

CΥΝΔΡΟΜΗ. ΕΠΙ ΕΤΟΥC   ΖξΒ΄.

                 ΧΕΙΡΙ ΑΛ/ΞΙΟΥ ΤΟΥ ΙCΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟΥ»

 Ο  Δαλαμπύρας,  κάτω από την ανωτέρω επιγραφή, ανέγνωσε τα ονόματα των δωρητών « ΑΛΕΞΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Π(Α)ΓΙΩΝΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΙΩ(ΑΝ)ΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΛΗΜ(Ε)ΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΥ ΔΗ(ΜΗ)ΡΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΙΩ(ΑΝ)ΝΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΥΛΗΕΝΟΣ ΠΟΥΛΗΜΕΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΑΚΗΣ ΧΡΙΣΤΟ(Υ) ΚΩ(Ν)ΣΤΑ(Ν)ΤΙΝΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΑΝΟΥΗΛ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΕΦ(ΑΝ)ΟΥ.

Ἡ ἐπιγραφή αὕτη ἀναγράφεται διά μελανοῦ χρώματος ἐπί τοῦ ὑπερθύρου τοῦ ἐξωκκλησίου . Ἡ γραφή εἶναι μεγαλογράμματος, το ὕψος τῶν γραμμάτων εἶναι περίπου 0,03 καί το πλάτος 0,003. Ἡ ἀρχή καὶ το τέλος τῆς ἐπιγραφῆς κατεστράφη, ἔχει ὑποστῆ μεγάλην φθοράν καὶ ἡ ἀνάγνωσις αὐτῶν καθίσταται ἀδύνατος. Ἐκ τῆς ἐπιγραφῆς ταύτης πληροφορούμεθα μόνον τά ὀνόματα τῶν κτητόρων[19].

Επίσης, στην προσκομιδή καὶ κάτωθεν τῆς προσωπογραφίας τοῦ πρωτομάρτυρος Στεφάνου υπήρχε η επιγραφή: «ΠΑC ΤΙC ΕΙCΕΡΧΟΜΕΝΟC Ε. Ω/Τ. ΜΕΓΙΣΤΩ ΚΑ/ΘΗΓΟΥΜΕΝ. / ΑΜΑΛΙΑ ΔΕCΠΗΝΑ»^[20]

Ιερά μονή Ευαγγελιστρίας Βουνάσας.

Οι κτητορικές επιγραφές της Μονής είναι ευρέως γνωστές καθώς αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρκετών ερευνητών, ωστόσο  στην αριστερή πρόθεση (στην παράσταση της αποκαθηλώσεως) υπάρχει η επιγραφή «ἔργον Ζ. Τριανταφύλου ἐκ Τρικκάλων 1922». Υπάρχουν και άλλες λέξεις, οι οποίες εφθάρησαν λόγω της υγρασίας και είναι πλέον δυσανάγνωστες, όμως ο  Δαλαμπύρας ,  ανέγνωσε «Αἰμιλιανοῦ Ἀρχιερέως, Δημητρίου Ἱερομονάχου, Χαραλάμπους, Χριστοδούλου»[21] και έτερα ονόματα μοναχών, τα οποία δεν διέσωσε.

Η ανεύρεση  ιστορικών στοιχείων για το χωριό μας αλλά και την ευρύτερη περιοχή, χαροποιεί ιδιαίτερα όλους τους φιλίστορες πολίτες. Ευελπιστούμε στο μέλλον να υπάρξουν και άλλα νέα στοιχεία. 

Επιμέλεια: Νικόλαος Ι. Παπακωνσταντίνου

Σημείωση: Τα παραπάνω αναγραφόμενα του κ. Παπακωνσταντίνου θα προσθετούν στις αντίστοιχες αναρτήσεις του ισολογίου.-

opaliouriotis.gr

---

[1] Ι.Α.Μ. (Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας) / Γ.Δ.Μ. (Γενική Διοίκηση Μακεδονίας), φακ. 6/4 «Έκθεση Σακελλάρη»

[2] Για περισσότερα,  όρα ”opaliouriotis.blogspot.com”  «καταγραφή εκκλησιαστικών βιβλίων Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Παλιουριάς Γρεβενών. 

[3] Προφορική μαρτυρία Παλπάνη Στ. Ιωάννη (1933-2022)

[4] Σπανός Βασίλης Οι εισφορές των πιστών στην Επισκοπή Σταγών το 1761, σύμφωνα με το κατάστιχο υπ’ αριθ. 234 της Μονής Βαρλαάμ. Πρακτικά ΚΣΤ΄ Πανελληνίου ιστορικού συνεδρίου (27-29 Μαΐου 2005) Θεσσαλονίκη 2006. Σελ. 58

[5] Θεοφιλεστάτου, το ορθόν

[6] Ι.Α.Μ. (Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας) / Γ.Δ.Μ. (Γενική Διοίκηση Μακεδονίας), φακ. 6/4 «Έκθεση Σακελλάρη»

[7] Ο Ιωαννίκιος Γιαζιζόγλου ή Γραμματίδης γεννήθηκε περί το 1835 στην Τρίγλια της Βιθυνίας. Αποφοίτησε από τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης το 1861 έχοντας ήδη χειροτονηθεί Διάκονος. Διετέλεσε Μέγας Αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στις 27 Οκτωβρίου 1882 εξελέγη κατά πλειοψηφία Αρχιεπίσκοπος της νεοσύστατης Αρχιεπισκοπής Δισκάτης έχοντας συνυποψηφίους τους Επισκόπους Λεοντοπόλεως Νεόφυτο και Περιστεράς Παρθένιο. Στις 30 Οκτωβρίου 1882 χειροτονήθηκε στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι της Κωνσταντινουπόλεως Αρχιεπίσκοπος Δισκάτης. Τη χειροτονία τέλεσε ο Μητροπολίτης Προύσης Νικόδημος, συμπαραστατούμενος από τους Μητροπολίτες Μυτιλήνης Κωνσταντίνο και Βάρνης Κύριλλο. Το 1887 προαχθείσης της Αρχιεπισκοπής Δισκάτης σε Μητρόπολη προήχθη και αυτός σε Μητροπολίτη. Στις 29 Ιουλίου 1893 παραιτήθηκε. Διέμενε στο Μουχλίο της Κωνσταντινουπόλεως. Προσβληθείς από τύφο εκοιμήθη στην Κωνσταντινούπολη στις 16 Ιουλίου 1905. Της νεκρωσίμου ακολουθίας προέστη ο Μητροπολίτης Βελλάς Κωνσταντίνος με τους Μητροπολίτες π. Κώου Παύλο και π. Νευροκοπίου Νικόδημο. Ενταφιάστηκε στο Νεκροταφείο Βαλουκλή.( πηγή: markmarkou.sites.sch.gr)

[8] «Δέησις τοῦ τιμιωτάτου κὺρ/ Εὐθυμίου τοῦ Μακαρίτου παπᾶ/ Ἀναστασίου ἐκ ζιμιάτζη»

[9] Ωστόσο υπάρχει μια ενθύμηση κατά το έτος 1876 σε βιβλίο της Ι.Μ. Παλαιοκαρυάς που μνημονεύει την επίσκεψη κάποιου Επισκόπου Παϊσίου, χωρίς να γνωρίζουμε περαιτέρω. «Το 1876 ἡ σαρακοστή Νοεμβρίου 13. Σημίωσα ιγώ ὁ ανάξιος δοῦλος του θεοῦ διμήτριος από ζημιάτζη. Ὅταν ἤλθεν εἰς το Μοναστήρι ὁ Δισπότης Παϊσιος κε διμήτριος τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου τῆς επικαλουμένης Καριᾶς. Χείρ διμητρίου Ζιμιάτζι. 1876 Νοεμβρίου 13 του Αγ. Χρυσοστόμου».  ( Όρα Κώστας Σπανός, Ενθυμήσεις και επιγραφές από την περιοχή της Δεσκάτης 1585-1914, Λάρισα 1991, σελ. 94 και 96.)

^[10] Βλιώρα Σπυρίδωνος Παΐσιος Β΄: ο δραστήριος και φιλεκπαιδευτικός Κλινοβίτης ιεράρχης των Σταγών, Τρικαλινά, 41 (2021)   

[11]  Για εκτενή αναφορά στο έργο του, όρα  «Ἡ διαχρονική συμβολή τῶν ἐπισκόπων Σταγῶν στήν Καλαμπάκα καί στήν Ἁγιο μετεωρίτικη πολιτεία, βάσει τῶν γραπτῶν πηγῶν» Θεοτέκνης Μοναχῆς Ἁγιοστεφανιτίσσης. Ιστοσελίδα Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών και Μετεώρων.

[12] Βλιώρα Σπυρίδωνος ό.π.  Παΐσιος Β...

[13] Θεοφιλεστάτου, το ορθόν

[14] Δαλαμπύρα Π. Στεφάνου Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της επαρχίας Δεσκάτης Λάρισα 1968. Σελ. 13

[15] Χρίστου Χρ. Λιόλιου,  ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΥΡΙΑΣ ΧΑΣΙΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ, 1982. σελ. 114

^[16] Λάμπρου Σπ. Νέος Ελληνομνήμων, τομ. Ε΄, 1908 σελ. 67

[17] Τάκης  Α. Σαλκιτζόγλου Η καμπάνα  του ναού του Αρχαγγέλου Μιχαήλ της Σύλλης. 

^[18] Π. Γεωργίου Σερβερή ή Παπασερβερή ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ, επιμέλεια Απόστολος Παπαδημητρίου.

[19] Δαλαμπύρα Π. Στεφάνου Ανέκδοτοι επιγραφαί… ό.π. σελ. 14

^[20]  Λιόλιος Χρ. όπ, π. «Οδοιπορικό…»σελ. 115

[21] Δαλαμπύρα Π. Στεφάνου Ανέκδοτοι επιγραφαί και χαράγματα εκ βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της επαρχίας Ελασσόνος Λάρισα 1970. Σελ. 13